Şəbəkə kartı nədir və kompüterdə hansı rolu oynayır?
Şəbəkə kartı — kompüter və digər cihazların internetə və lokal şəbəkələrə qoşulmasını təmin edən əsas avadanlıq hissəsidir. Texniki dildə bu qurğu network interface card (NIC) adlanır və cihazla şəbəkə arasında əlaqə yaradan körpü funksiyasını daşıyır.
Sadə dillə desək, şəbəkə kartı olmadan kompüter heç bir naqilli və ya naqilsiz şəbəkəyə qoşula bilməz. O, məlumat paketlərini cihazdan şəbəkəyə və əksinə ötürür. Bu proses zamanı kart həm göndərmə, həm qəbul, həm də səhv yoxlama funksiyalarını yerinə yetirir.
Hər bir cihazda ən azı bir şəbəkə interfeysi olur — bu daxili ethernet portu, wifi modulu və ya USB vasitəsilə qoşulan xarici adapter ola bilər. Stasionar kompüterlərdə bu, adətən anakart üzərində yerləşən LAN portu formasındadır. Lakin daha yüksək performans və sabitlik tələb edən hallarda ayrıca şəbəkə kartı quraşdırmaq daha məqsədəuyğundur.
Şəbəkə kartı yalnız məlumat ötürmür, həm də əlaqə sabitliyini qoruyur. Məsələn, böyük faylların ötürülməsi zamanı siqnal itkisi və ya paket səhvləri baş verməsin deyə, kart bu məlumatı hissələrə bölür və ardıcıl şəkildə göndərir. Bu, internet bağlantısında sabitliyin əsas səbəblərindən biridir.
Bəzi müasir modellər yalnız şəbəkə bağlantısı üçün deyil, həm də hardware acceleration (avadanlıq səviyyəsində sürətləndirmə) funksiyasına malikdir. Bu, prosessorun yükünü azaldır və məlumat ötürülməsini daha səmərəli edir.
Xüsusilə server və peşəkar sistemlərdə şəbəkə kartı əsas komponentlərdən biri hesab olunur. Çünki bu cür sistemlərdə məlumat axını çox yüksək olur və adi inteqrasiya edilmiş portlar bu yükü qarşılaya bilmir.
Yəni şəbəkə kartı sadəcə bir port deyil, cihazın internet və lokal şəbəkələrlə “ünsiyyət dili”dir. O, rabitə protokollarını idarə edir, məlumatı kodlaşdırır və onu optik, mis və ya naqilsiz siqnala çevirir.
Daxili və xarici network interface card modelləri arasında fərq varmı?
Şəbəkə kartları əsasən iki formada təqdim olunur — daxili və xarici modellər. Hər iki növ eyni funksiyanı — şəbəkəyə qoşulma və məlumat ötürülməsi — yerinə yetirsə də, quruluş, performans və tətbiq sahəsinə görə fərqlənir.
Daxili şəbəkə kartları adətən anakart üzərinə quraşdırılır və sistemlə birbaşa əlaqə saxlayır. Bu modellər PCI-E interfeysi ilə işləyir və sabit, yüksək ötürmə sürəti təmin edir. Kompüterin enerji və resurslarını birbaşa istifadə etdiyindən, bu tip kartlar peşəkar və yüksək performanslı şəbəkələr üçün ideal sayılır.
Xarici şəbəkə kartları isə USB və ya Type-C port vasitəsilə qoşulur. Onların əsas üstünlüyü rahatlıq və daşına bilən olmasıdır. Noutbuklarda daxili port nasaz olduqda və ya əlavə şəbəkə bağlantısı lazım gəldikdə bu tip adapterlər istifadə olunur.
Daxili modellər sabit sistemlərdə daha effektivdir, çünki enerji sabitliyi və məlumat ötürmə sürəti daha yüksəkdir. Xarici modellər isə çeviklik baxımından üstünlük qazanır — istənilən cihazda saniyələr içində qoşulub işləməyə hazır olur.
Server və məlumat mərkəzlərində bir çox hallarda iki və ya daha çox daxili şəbəkə kartı istifadə olunur. Bu, həm məlumat axınının bölünməsini, həm də ehtiyat bağlantının təmin olunmasını mümkün edir. Ev istifadəçiləri üçün isə bir ədəd xarici və ya inteqrasiya edilmiş şəbəkə kartı kifayətdir.
PCI-E, USB və inteqrasiya edilmiş modellərin müqayisəsi
PCI-E şəbəkə kartları birbaşa anakarta taxıldığı üçün ən az gecikmə və maksimum sürət təmin edir. Bu modellər 10 Gbit/s və yuxarı bant genişliyini dəstəkləyə bilir. Yüksək performans tələb edən oyun sistemləri və serverlər üçün məhz bu növ seçilir.
USB tipli network interface card modelləri sadə qoşulma və portativlik baxımından üstünlük verir. Onlar xüsusilə noutbuk və mini-PC-lərdə istifadə olunur. Amma bu modellər adətən 1 Gbit/s sürətlə məhdudlaşır və USB portun sürətindən asılı olur.
İnteqrasiya edilmiş şəbəkə kartları isə anakartla birlikdə gəlir və gündəlik istifadə üçün idealdır. Onlar enerji səmərəlidir, amma əlavə xüsusiyyətlər (məsələn, VLAN dəstəyi və ya 10 Gbit bağlantı) tələb edən sistemlər üçün kifayət etməyə bilər.
Şəbəkə kartının performansa təsiri nə qədər önəmlidir?
Bir çox istifadəçi düşünür ki, internet sürəti yalnız provayderin verdiyi paketdən asılıdır, amma əslində şəbəkə kartı bu sürətin kompüterə necə çatacağını müəyyənləşdirən əsas komponentlərdən biridir. Zəif və ya köhnə model network interface card məlumat ötürülməsi zamanı dar boğaz yarada bilər və nəticədə real sürət nəzəri göstəricidən xeyli aşağı olur.
Şəbəkə kartının performansı üç əsas faktordan asılıdır: ötürmə sürəti, bant genişliyi və prosessor yükü.
Sürət, bant genişliyi və prosessor yükü
Kartın ötürmə sürəti onun hansı standartı dəstəklədiyi ilə müəyyənləşir. Məsələn, 100 Mbit/s-lik köhnə modellər gündəlik internet istifadəsi üçün yetərli olsa da, 4K video axını, oyunlar və böyük fayl köçürmələri zamanı yavaşlama yaradır. Müasir ethernet adapterlər 1 Gbit/s, 2.5 Gbit/s və hətta 10 Gbit/s sürətlə işləyə bilir.
Bant genişliyi isə eyni anda nə qədər məlumat axınına icazə verildiyini göstərir. Yüksək bant genişliyi olan şəbəkə kartı çox cihazlı sistemlərdə və lokal şəbəkə daxilində fayl mübadiləsində sabit performans təmin edir.
Prosessor yükü isə kartın məlumat emalını hansı səviyyədə öz üzərinə götürməsi ilə bağlıdır. Yeni nəsil network interface card modelləri “offload” texnologiyası sayəsində bəzi hesablama proseslərini öz üzərinə alır. Bu, prosessorun yükünü azaldır və ümumi sistem performansını yüksəldir.
Məsələn, bir serverdə yüzlərlə bağlantı eyni anda işləyirsə, zəif şəbəkə kartı bu yükü idarə edə bilmir və gecikmələr yaranır. Peşəkar modellər isə bu prosesi avadanlıq səviyyəsində optimallaşdıraraq siqnal axınını sabit saxlayır.
Əlavə olaraq, şəbəkə kartının sürücü proqramı (driver) da performansa ciddi təsir edir. Yenilənməmiş sürücülər bəzi hallarda sürət itkisinə, əlaqənin qırılmasına və uyğunluq problemlərinə səbəb ola bilər. Buna görə mütəmadi olaraq istehsalçının saytından ən son proqram təminatını quraşdırmaq vacibdir.
Ümumilikdə, şəbəkə kartı sadəcə bir əlaqə vasitəsi deyil, həm də sistemin internetdə necə “nəfəs aldığını” müəyyən edən vacib texnoloji komponentdir. Yüksək keyfiyyətli model seçildikdə və düzgün konfiqurasiya olunduqda, internet sürəti sabit, gecikmələr isə minimum səviyyədə qalır.
Hansı hallarda ayrıca şəbəkə kartı almağa ehtiyac yaranır?
Müasir kompüterlərin əksəriyyətində şəbəkə kartı anakartla birlikdə gəlir və gündəlik istifadə üçün bu, kifayət edir. Lakin bəzi hallarda inteqrasiya olunmuş kartın imkanları məhdud qalır və əlavə network interface card almaq zərurətə çevrilir.
Ən çox ehtiyac yaranan vəziyyətlərdən biri sürət məhdudiyyətidir. Köhnə kompüterlərdə yerləşən şəbəkə kartları 100 Mbit/s və ya daha az ötürmə sürətini dəstəkləyir. Halbuki müasir provayderlər 300 Mbit/s və yuxarı sürət paketləri təklif edir. Belə hallarda istifadəçi sürətin tam potensialından yararlana bilmir və yalnız 1 Gbit/s və ya 2.5 Gbit/s dəstəkləyən yeni kart bu problemi həll edir.
İkinci hal — server və ya lokal şəbəkə yüklənməsi ilə bağlıdır. Əgər bir sistem eyni anda çox sayda bağlantını idarə etməlidirsə, inteqrasiya olunmuş şəbəkə kartı bu yükü daşıya bilmir. Ayrı quraşdırılan network interface card həm daha güclü prosessora, həm də xüsusi məlumat idarəetmə texnologiyalarına sahib olduğu üçün məlumat axınını bölür və optimallaşdırır.
Üçüncü səbəb daha sabit və təhlükəsiz şəbəkə idarəçiliyi ola bilər. Peşəkar kartlar VLAN dəstəyi, hardware-based şifrələmə və virtual şəbəkə interfeysləri kimi xüsusiyyətlər təqdim edir. Bu, müəssisə sistemlərində, serverlərdə və IT infrastrukturunda vacibdir.
Bəzən ayrıca şəbəkə kartı qoşulma çevikliyi üçün də alınır. Məsələn, noutbukda ethernet portu yoxdursa və ya sıradan çıxıbsa, xarici USB və ya Type-C vasitəsilə qoşulan bir adapter bu problemi dərhal həll edir.
Eyni zamanda bəzi oyun sistemlərində də ayrıca şəbəkə kartı üstünlük verir. “Low latency” (aşağı gecikmə) üçün optimallaşdırılmış modellər onlayn oyunlarda sabit ping təmin edir və əlaqə kəsilmələrinin qarşısını alır.
Əgər bir kompüterdə birdən çox şəbəkə idarəetməsi tələb olunursa — məsələn, biri lokal şəbəkə üçün, digəri internet bağlantısı üçün — ikinci network interface card əlavə etmək zəruri olur.
Qısacası, ayrıca şəbəkə kartı almağa ehtiyac bu hallarda yaranır:
· yüksək sürət tələb olunduqda,
· lokal şəbəkə yükü artdıqda,
· təhlükəsizlik və sabitlik prioritet olduqda,
· cihazda daxili port mövcud olmadıqda.
Bu avadanlıq düzgün seçildikdə sistemin internet performansı və sabitliyi nəzərəçarpacaq dərəcədə artır.
Network interface card düzgün necə konfiqurasiya edilir?
Şəbəkə kartının düzgün işləməsi üçün onun fiziki quraşdırılması ilə yanaşı proqram səviyyəsində konfiqurasiyası da vacibdir. Əks halda, əlaqə sabitliyi, sürət və təhlükəsizlik problemləri yarana bilər. Konfiqurasiya prosesi bir neçə əsas mərhələdən ibarətdir və həm Windows, həm Linux, həm də macOS sistemlərində oxşar prinsiplərlə aparılır.
İlk addım kartın sistemdə tanınmasını yoxlamaqdır. Quraşdırmadan sonra cihaz menecerinə daxil olub, şəbəkə avadanlıqları bölməsində network interface card adının görünməsi lazımdır. Əgər sistem onu avtomatik tanımayıbsa, istehsalçının saytından uyğun sürücülər (driver) yüklənməli və quraşdırılmalıdır.
Daha sonra kartın IP konfiqurasiyası həyata keçirilir. Əksər hallarda IP ünvanı avtomatik olaraq (DHCP vasitəsilə) təyin edilir. Amma server və ya statik sistemlərdə sabit IP ünvanı əl ilə verilməlidir. Bunun üçün “Network Settings” bölməsində IPv4 ünvanı, subnet mask, gateway və DNS dəyərləri daxil edilir.
Növbəti mərhələ sürət və duplex rejiminin tənzimlənməsidir. Şəbəkə kartları “Auto-Negotiation” rejimində avtomatik olaraq ən uyğun sürətə (məsələn, 1000 Mbps Full Duplex) keçirlər. Amma bəzi hallarda bu rejim uyğunsuzluq yaradırsa, sürət və duplex parametrləri manual şəkildə təyin oluna bilər.
Server və müəssisə sistemlərində əlavə olaraq MAC ünvanı, VLAN ID və QoS (Quality of Service) parametrləri də konfiqurasiya edilir. Bu ayarlar vasitəsilə hər bir şəbəkə kartına müəyyən prioritet və ya şəbəkə rolu verilə bilər.
Əgər bir sistemdə birdən çox şəbəkə kartı varsa, onların interfeys prioriteti düzgün təyin olunmalıdır. Əks halda sistem səhvən lokal şəbəkə üçün nəzərdə tutulan interfeysi internet çıxışı üçün istifadə edə bilər.
Son mərhələdə bağlantı sınağı həyata keçirilir. “ping” və “ipconfig /all” kimi əmrlərlə şəbəkə kartının IP ünvanı, bağlantı vəziyyəti və paket ötürülməsi yoxlanır. Əgər hər şey qaydasındadırsa, sistem sabit və gecikməsiz işləməyə hazır olur.
