Termopasta

Termopasta nə üçündür və niyə vacibdir?

Termopasta – kompüterdə prosessor (CPU) və ya videokart (GPU) kimi komponentlərin soyuducu ilə təmasında istilik ötürülməsini təmin edən xüsusi maddədir. Prosessor işləyərkən çox yüksək temperatur yaradır və bu istiliyi soyuducuya bərabər şəkildə ötürmək üçün arada mikro səviyyədə boşluq qalmamalıdır. Məhz bu boşluğu termal pasta doldurur və istiliyin bərabər yayılmasını təmin edir.

Prosessor və soyuducu səthləri gözlə baxdıqda hamar görünsə də, mikroskop altında onların üzərində saysız-hesabsız xırda çökəklik və qabarıqlar görünür. Bu xırda boşluqlar hava ilə dolduqda istilik ötürülməsi zəifləyir, çünki hava pis istilik keçiricidir. Termopasta bu boşluqları dolduraraq hava təbəqəsini aradan qaldırır və istiliyi bir səthdən digərinə daha effektiv ötürür.

Prosessor və soyuducu arasındakı istilik ötürülməsi

Soyuducu fan prosessorun üzərinə qoyulduqda, termopasta onun və radiatorun arasında nazik bir qat kimi yerləşir. Bu qat istiliyin itkisiz şəkildə ötürülməsinə kömək edir. Keyfiyyətli termopasta istifadə edildikdə prosessorun temperaturu 5–15°C aşağı düşə bilər. Bu, həm performansa, həm də cihazın ömrünə birbaşa təsir edir.

İstilik keçirmə effekti termopastanın kimyəvi tərkibindən asılıdır. Məsələn, metal əsaslı pastalar daha yüksək keçiriciliyə malikdir, lakin düzgün çəkilmədikdə elektrik cərəyanı ötürə bildiyi üçün riskli ola bilər. Keramika və silikon əsaslı termal pastalar isə elektrik cərəyanını keçirmir, bu da onları daha təhlükəsiz edir.

Termopasta olmadan yaranan performans itkisi

Əgər prosessor termal pastasız işləyirsə, o zaman istilik radiatora tam ötürülmür. Bu da prosessorun qızmasına, sistemin avtomatik şəkildə sürəti azaltmasına (thermal throttling) və nəticədə performansın düşməsinə səbəb olur. Uzunmüddətli qızma prosessorun daxili tranzistorlarını zədələyə bilər.

Bəzi hallarda istifadəçilər köhnə termopastanı yeniləmədən illərlə istifadə edir. Lakin zaman keçdikcə termopasta quruyur, sərtləşir və istilik ötürmə qabiliyyətini itirir. Bu, cihazın səsli işləməsinə, fanın daha çox dönməsinə və enerji sərfiyyatının artmasına səbəb olur.

Termopasta kiçik bir detal kimi görünür, amma kompüterin ümumi sağlamlığı üçün əsas elementlərdən biridir. O, prosessorun optimal temperaturda işləməsini təmin edir, enerji balansını qoruyur və komponentlərin ömrünü uzadır.

Termopasta növləri və onların fərqləri nələrdir?

Bazarda onlarla fərqli tərkibli termopasta növü var və onların hər biri fərqli məqsədlər üçün nəzərdə tutulub. İstifadəçilər çox vaxt “ən bahalı pasta ən yaxşısıdır” düşünür, amma bu, həmişə belə olmur. Əsas fərqlər pastanın tərkibi, istilik keçiriciliyi və elektrik keçiriciliyi ilə müəyyən olunur. Hər növün üstün və zəif tərəfləri var.

Metal əsaslı, keramika əsaslı və silikon əsaslı modellər

Metal əsaslı termopastalar adətən ən yüksək istilik keçiriciliyinə malik olur. Onların tərkibində gümüş, mis və ya alüminium hissəcikləri yer alır. Bu modellər xüsusilə güclü prosessorlar, oyun sistemləri və overclock üçün istifadə olunan kompüterlərdə geniş yayılıb. Lakin bu növün bir mənfi tərəfi var — o, elektrik keçirir. Əgər termopasta diqqətsiz çəkilərsə və anakartdakı komponentlərə dəyərsə, qısaqapanmaya səbəb ola bilər.

Keramika əsaslı termopastalar daha təhlükəsiz sayılır. Onlar elektrik cərəyanını keçirmir, buna görə risk azdır. İstilik keçiriciliyi metal əsaslı modellərlə müqayisədə bir qədər aşağı olsa da, gündəlik istifadə üçün tam kifayətdir. Bu növ termal pastalar həm noutbuklarda, həm də masaüstü kompüterlərdə ən balanslı variant sayılır.

Silikon əsaslı termopastalar isə büdcə dostu modellərdir. Onların tərkibi sadədir, istilik keçiriciliyi nisbətən zəifdir, amma quraşdırılması və təmizlənməsi çox asandır. Adətən ofis kompüterlərində və orta səviyyəli sistemlərdə istifadə olunur.

Hansı növ gündəlik istifadə üçün daha münasibdir

Əgər sən kompüteri adi ofis işləri, internet və gündəlik proqramlar üçün istifadə edirsənsə, keramika əsaslı termopasta ən optimal seçimdir. O həm uzunömürlüdür, həm də təhlükəsizdir. Oyun sistemləri və render işləri ilə məşğul olanlar üçün isə metal əsaslı modellər daha uyğundur, çünki yüksək istilikdə belə sabit performans saxlayır.

Silikon əsaslı termopastalar yalnız az güc tələb edən sistemlər üçün məqsədəuyğundur. Onlar çox istilik yaranmayan hallarda, məsələn, ofis noutbukları və köhnə kompüterlərdə effektiv nəticə verir.

Yəni, “ən yaxşı termopasta” anlayışı istifadə məqsədindən asılıdır. Əgər məqsəd səssiz və stabil işləmədirsə, keramika; maksimal performansdırsa, metal əsaslı model seçilməlidir.

Termopastanın dəyişdirilmə tezliyi və qulluq qaydası

Termopasta bir dəfə çəkildikdən sonra ömürlük istifadə olunmur. Zamanla o, quruyur, sərtləşir və istilik ötürmə qabiliyyətini itirir. Buna görə də həm prosessor, həm də videokart kimi komponentlərdə termopastanın mütəmadi yenilənməsi vacibdir. Dəyişdirmə tezliyi sistemin istifadə intensivliyindən, temperatur səviyyəsindən və pastanın keyfiyyətindən asılıdır.

Orta hesabla, yüksək keyfiyyətli termopasta 2–3 il ərzində effektivliyini qoruyur. Lakin bu müddət güclü oyun kompüterlərində və ya render sistemlərində daha qısa ola bilər, çünki bu cihazlar uzun müddət yüksək temperaturda işləyir. Əgər kompüterdən gələn fan səsi artıbsa, prosessor temperaturu əvvəlkindən çoxdursa, bu artıq termopastanın funksiyasını itirdiyinin göstəricisidir.

Dəyişdirmə zamanı köhnə termopasta tam təmizlənməlidir. Bunu etmək üçün pambıq çubuq və ya mikrofiber parça izopropil spirt ilə isladılaraq səth yavaşca silinir. Məqsəd prosessor və radiator səthlərini tam təmizləmək, yeni termopastanın bərabər yayılmasını təmin etməkdir. Köhnə pastanın qalıqları yeni qatın istilik ötürülməsinə mane ola bilər.

Qulluq prosesi yalnız pastanın dəyişdirilməsi ilə bitmir. Prosessorun soyuducusu da tozdan təmizlənməli, fan qanadları və radiator araları yoxlanmalıdır. Çünki toz yığıldıqda, soyutma effektivliyi azalır və termopastanın işi də nəticəsiz qalır.

Əgər sistem normal istifadə rejimindədirsə və temperatur sabitdirsə, termopasta 24–36 ayda bir dəfə dəyişdirilməlidir. Amma yüksək performanslı oyun və ya qrafika kompüterlərində bu müddət 12–18 aya qədər azalır.

Bəzi istifadəçilər pastanı ehtiyac olmadan tez-tez dəyişir. Bu, əslində zərər verə bilər, çünki hər sökülüb-yığılma prosessor və soyuducu arasındakı sıxlığı azaldır. Ən doğru yanaşma — temperatur artımı müşahidə olunanda və ya sistemin səsi xeyli yüksəldikdə dəyişdirməkdir.

Termopastanın düzgün qulluq intervalına riayət etməklə həm prosessorun ömrünü uzatmaq, həm də sistemin səssiz və sabit işləməsini təmin etmək mümkündür. Bu, kiçik görünən, amma kompüter sağlamlığı üçün vacib bir texniki vərdişdir.

Termopasta seçərkən hansı göstəricilər vacib sayılır?

Bazarda termopasta modellərinin çoxluğu seçim zamanı qarışıqlıq yarada bilər. Hər bir istehsalçı “ən yüksək performans”, “premium istilik keçiricilik” və ya “pro səviyyə soyutma” kimi ifadələrdən istifadə edir. Amma əslində bu məhsulların effektivliyini müəyyən edən konkret texniki göstəricilər var. Bu göstəriciləri başa düşmək düzgün və məqsədəuyğun seçim etməyə kömək edir.

Ən vacib parametr istilik keçiriciliyi göstəricisidir. O, “W/mK” (vatt/metr-kelvin) vahidi ilə ölçülür və termopastanın istiliyi bir nöqtədən digərinə nə qədər effektiv ötürdüyünü göstərir. Rəqəm nə qədər yüksəkdirsə, istilik o qədər yaxşı yayılır. Məsələn, 4–6 W/mK dəyərləri orta səviyyəli, 8–12 W/mK isə yüksək keyfiyyətli termopastalar üçün normal sayılır. Peşəkar istifadə üçün nəzərdə tutulan bəzi modellər bu göstəricidə 15 W/mK-a qədər dəyərlərə çatır.

İstilik keçiricilik (W/mK) göstəricisinin mənası

İstilik keçiricilik dəyəri yüksək olan termopastalar, xüsusilə oyun sistemləri və render kompüterləri üçün daha uyğundur. Amma gündəlik istifadə üçün 6–8 W/mK aralığı kifayətdir. Bu, həm təhlükəsiz, həm də sabit performans üçün balanslı seçimdir. Eyni zamanda çox yüksək istilik keçiricilik göstəricisinə malik metal əsaslı pastalar elektrik keçiricidir, bu da diqqətsiz tətbiqdə risk yarada bilər.

Yəni, “ən yüksək göstərici” prinsipi burada hər zaman işləmir. Hədəf sistemin tipinə və istilik yükünə uyğun dəyəri seçməkdir.

Qalınlıq, tətbiq üsulu və bərkimə müddətinin təsiri

Termopastanın fiziki strukturu da mühüm rol oynayır. Bəzi modellər çox duru olur, bu halda onu bərabər yaymaq çətinləşir. Digərləri isə çox qalındır və soyuducu bərkidildikdə səthə bərabər yayılmır. Ən optimal variant orta sıxlıqlı, asan yayılan pastadır.

Bərkimə müddəti də nəzərə alınmalıdır. Keyfiyyətli termopastalar uzun müddət elastik qalır və quruyaraq çatlamır. Aşağı keyfiyyətli modellər isə bir neçə ay sonra bərkimiş qat əmələ gətirir və istilik ötürülməsini zəiflədir.

Prosessora termopasta necə düzgün çəkilməlidir?

Termopastanın düzgün çəkilməsi onun keyfiyyətindən az əhəmiyyət daşımır. Ən bahalı və yüksək istilik keçiriciliyə malik model belə, səhv tətbiq olunduqda performansı aşağı sala bilər. Termal pastanın məqsədi radiator və prosessor arasındakı mikro boşluqları doldurmaqdır, ona görə də burada əsas qayda “nə çox, nə az” prinsipidir.

Addım-addım tətbiq prosesi

1.    Köhnə termopastanı tam təmizlə.

Əvvəlcə prosessorun üstündəki və soyuducunun alt hissəsindəki köhnə termopasta izlərini çıxarmaq lazımdır. Bunun üçün pambıq diski və ya mikrofiber parça izopropil spirt ilə isladaraq səthi yumşaq şəkildə silmək kifayətdir. Səth tam quru və təmiz olmalıdır.

2.    Kiçik miqdarda termopasta çək.

Çox istifadə olunan üsul “noğul ölçüsündə” miqdardır. Yəni təxminən 3–4 mm diametrdə bir damcı kifayətdir. Məqsəd səthdə bərabər, nazik qat yaratmaqdır. Termopastanı çox çəkmək hava baloncuqları yaradır, az çəkmək isə boşluqları tam doldurmur.

3.    Soyuducunu yavaş və düz şəkildə yerləşdir.

Pastanı yaymaq üçün ayrıca alət istifadə etməyə ehtiyac yoxdur — soyuducunu yuxarıdan bərabər təzyiqlə yerləşdirmək kifayətdir. Soyuducunu qoyarkən sağa-sola çox hərəkət etdirmə; bu, pastanın bərabər yayılmasına mane ola bilər.

4.    Soyuducunu bərkit və bağlantını yoxla.

Radiator vintlərini bərabər sıx, bir tərəfi tam sıxmadan digəri ilə növbə ilə möhkəmləndir. Bu, təzyiqin səthə bərabər paylanmasını təmin edir.

5.    İstiliyi yoxla.

Kompüteri işə saldıqdan sonra CPU temperaturunu proqram vasitəsilə izləmək vacibdir. Əgər temperatur əvvəlkindən daha yüksəkdirsə, bu, ya çox, ya da az miqdarda pasta çəkildiyini göstərə bilər.

Bu proses zamanı diqqətli olmaq vacibdir: termopastanın prosessorun ətraf komponentlərinə, xüsusilə anakartdakı kontakt hissələrə yayılmamasına fikir vermək lazımdır. Əgər metal əsaslı modeldən istifadə edilirsə, bu, qısaqapanma riski yarada bilər.

Artıq və ya az termopasta qoymaq performansa necə təsir edir?

Termopasta düzgün miqdarda çəkilmədikdə, həm az, həm də çox istifadə olunduqda soyutma sisteminin işi pozulur. Bu, kompüterin performansına və komponentlərin ömrünə birbaşa təsir edir. İstilik balansı pozulduqda prosessor özünü qoruma rejiminə keçir, yəni avtomatik şəkildə sürətini azaldır və nəticədə məhsuldarlıq aşağı düşür.

Əgər termopasta az qoyularsa, prosessor və radiator arasında bəzi sahələrdə boşluq qalır. Bu boşluqlar havayla dolur və hava istiliyi zəif ötürür. Nəticədə prosessorun bəzi hissələri daha çox qızır, sistemin istilik paylanması bərabər olmur. Bu vəziyyətdə fan daha yüksək sürətlə işləməyə başlayır, səs artır, enerji sərfiyyatı da çoxalır. Uzun müddət bu vəziyyətdə işləmək prosessorun mikrostrukturuna zərər verə bilər.

Əgər termopasta həddindən artıq çəkilərsə, bu da başqa problemlər yaradır. Qalın qat istiliyin bir hissəsini udur və radiatora ötürülməsini çətinləşdirir. Üstəlik, artıq miqdar soyuducunun kənarlarından çıxaraq anakart üzərinə yayıla bilər. Metal əsaslı modellərdə bu, elektrik keçiriciliyi səbəbindən qısaqapanmaya səbəb ola bilər.

Bəzi istifadəçilər pastanı bütün səthə fırça ilə yaymağa çalışır, amma bu üsul çox zaman düzgün nəticə vermir. Soyuducu prosessorun üzərinə yerləşdirildikdə təzyiq vasitəsilə termopasta özü bərabər şəkildə yayılır. Əgər əvvəlcədən qalın və qeyri-bərabər qat yaradılıbsa, hava baloncukları əmələ gələ bilər və bu da istilik ötürülməsini azaldır.

Düzgün miqdar — prosessorun mərkəzinə noğul ölçüsündə bir damcı pastadır. Soyuducu bu damcını təzyiqlə bütün səthə yayır və ideal təmas təmin edir. Bu üsul həm istilik keçirməni maksimumda saxlayır, həm də artıq miqdarın dağılmasının qarşısını alır.

Praktik olaraq düzgün miqdar tətbiq edildikdə prosessor temperaturu 5–10°C aşağı düşür və sistem daha səssiz işləyir. Həm çox, həm də az termopasta eyni dərəcədə problemlidir. Ən yaxşı nəticə üçün məqsəd səthin tam təması və hava boşluqlarının olmamasıdır.